Rằm tháng Giêng hay còn gọi là Tết Nguyên tiêu là ngày rằm đầu tiên của một năm mới. Trong văn hóa của người Á Đông, rằm tháng Giêng là ngày lễ quan trọng bậc nhất trong năm, bởi vậy, ông bà xưa mới có câu: "Cúng quanh năm không bằng rằm tháng Giêng". Trong tiếng Hán, "nguyên" có nghĩa là đầu tiên, "tiêu" là đêm, Tết Nguyên tiêu còn có tên gọi là Tết Thượng nguyên, bên cạnh Tết Trung nguyên (rằm tháng 7) và Tết Hạ nguyên (rằm tháng 10).
Có ý kiến cho rằng, Tết nguyên tiêu có ý nghĩa liên quan tới việc đồng áng bởi đây là thời điểm người nông dân quay lại công việc nhà nông sau thời gian nghỉ Tết. Một số ý kiến khác cho rằng rằm tháng Giêng bắt nguồn từ hoạt động của Phật giáo. Tuy không phải là ngày lễ quan trọng của Phật giáo so với rằm tháng Tư (Phật đản) và rằm tháng Bảy (Vu lan) nhưng trùng hợp với lễ Thượng Nguyên và Tết Nguyên Đán nên thời điểm này thích hợp nhất để cúng giải hạn và cầu nguyện an lành cho cả năm.
Vào ngày rằm tháng Giêng, các gia đình thường làm lễ cúng Phật và gia tiên. Theo quan điểm của người xưa, trong ngày 15/1 âm lịch chỉ có một giờ chuẩn nhất, phù hợp nhất để làm lễ cúng là giờ Ngọ bởi lẽ đây là thời khắc thần Phật giáng thế. Tùy vào điều kiện mỗi nhà và phong tục tập quán mỗi địa phương khác nhau mà đồ cúng cũng được chuẩn bị khác nhau. Nhưng thông thường, mâm cúng sẽ gồm hai loại, cúng chay cho ban thờ Phật và cúng mặn cho ban thờ gia tiên.
Mâm cúng Phật:
Với các gia đình cầu kỳ, cỗ chay có thể có tới 10-20 món chay. Họ quan niệm, mâm cỗ phải có đủ màu sắc ngũ hành: màu đỏ tượng trưng cho hành hỏa, xanh của hành mộc, đen của hành thổ, màu trắng của hành thủy, màu vàng hành kim. Mâm cỗ chay tối giản thường có: hoa quả đủ màu sắc, các loại xôi như xôi đỗ xanh, xôi trắng, xôi gấc... chè, bánh trôi nước, một số món canh rau, rau xào chay ít dầu mỡ...
Mâm cỗ cúng gia tiên:
Mâm cỗ mặn thông thường có 4 bát, 6 đĩa, tổng cộng thành tròn 10 món.
- 4 bát gồm bát ninh măng, bát bóng, bát miến, bát mọc.
- 6 đĩa gồm thịt gà (hoặc thịt lợn), giò (hoặc chả), nem thính (đĩa xào), dưa muối, xôi và bánh chưng.
Tuy nhiên, cũng tùy vào điều kiện mỗi gia đình mà các món có thể thay đổi, không bắt buộc phải đúng công thức. Ngoài ra, trong ngày rằm tháng Giêng, bạn có thể nấu một số món chay để ăn hoặc cúng. Dưới đây là gợi ý một số món chay đổi vị để bạn tham khảo.
Nguyên liệu:
- 100 gram gạo nếp
- 20 gram đậu xanh
- 3-4 búp sen tươi hoặc 10 gram hạt sen khô
- Dừa nạo, đường
Nguyên liệu:
- Đậu phụ trắng
- 1/2 bát bột ngô
- 2 quả trứng gà
- 1/2 bát vụn bánh mì
- 1 gói ngũ vị hương
Nguyên liệu:
- 200 g đậu đen
- 70 g bột nếp
- 100 g đường phèn
- 50 g đường cát
- 1 thìa bột năng
- Nước nóng.
Nguyên liệu:
- 300 g nấm mối
- 1 bó rau muống
-1 quả cà chua
- Gia vị nêm.
Canh khoai sọ nấu lạc và đậu phụ
Nguyên liệu:
- 2-3 củ khoai sọ
- 1-2 bìa đậu phụ
- 1/2 bát con lạc luộc đã tách bỏ vỏ cứng bên ngoài
- Mùi tàu, đường, muối
Nguyên liệu:
- 400 g củ sen
- Đậu phộng
- Hành lá, ớt khô
- Nước tương, muối, dấm, đường, dầu mè
- Bột ngô, nước, dầu ăn.