Ông Hà Văn Tình, 57 tuổi, ở bản Bàn, xã Quang Chiểu được coi là nghệ nhân cuối cùng ở huyện biên giới Mường Lát biết chế tác và thổi khèn Thái thành thạo.
“Là nhạc cụ độc đáo riêng và có giá trị thiêng liêng với đời sống văn hoá đồng bào Thái nhưng gần đây đã bị mai một khiến mình rất trăn trở...”, ông Tình dãi bày.
Là người con của bản người Thái gần như xa nhất tỉnh Thanh Hoá, ông Tình như bao trai bản khác, biết thổi khèn từ khi còn là một cậu bé, nhưng không biết làm nhạc cụ này. Hơn 10 năm trước, ông dành dụm mua một cây khèn đúng chuẩn từ mạn Sơn La sau đó đem về tháo ra nghiên cứu cấu tạo và quyết tâm phục chế khèn Thái. Dần dà qua thời gian, ông đã biết chế tác khèn điêu luyện.
Để làm ra một cây khèn, ông Tình phải dành thời gian 7-10 ngày, có khi cả tháng mới xong. Một ngày cuối năm, ông Tình đi xe máy băng mấy quả đồi sang tận bản Poọng, cách nhà chừng 5km để tìm cây mạnh pao - nguyên liệu chính dùng làm khèn.
Vì phải đi xa nên mỗi chuyến đi, ông Tình thường cùng vợ mang theo cơm nắm đi cả ngày. Ông băng rừng lấy một ngày được vài ba trăm cây, đem về dùng trong nhiều tháng. Khi nào hết, ông lại lần vào rừng chặt tiếp.
Đưa số cây mạnh pao về nhà, nghệ nhân sẽ dùng một que sắt dài, nhọn đầu để xuyên thủng những chiếc mắt trong thân cây.
Ông Tình sau đó cẩn thận bó thành từng bó nhỏ rồi đem dựng trong gian bếp hoặc góc nhà chờ cho cây khô. "Cây được chọn là những thân đã già, dáng thẳng, đều và không bị sâu sia hoặc dị tật, nếu không khi làm khèn sẽ không cho âm thanh chuẩn...", ông giải thích.
Những cây không thẳng, nghệ nhân phải hơ lửa rồi cho vào chiếc khuôn uốn ép sao cho vừa ý.
Một ngày đầu năm mới, khi thấy bó cây Mạnh Pao ở góc nhà đủ khô, ông Tình mang ra khoảng sân dưới hiên căn nhà sàn nhỏ nằm trong thung lũng núi bắt đầu dựng khèn. Ông Tình không phải ngày nào cũng chế tác khèn, chỉ làm việc lúc nông nhàn hoặc hôm có hứng thú. "Có hôm ngồi miết cả ngày không chán, nhưng nhiều bữa cứ lôi ra rồi lại đem vào vì không có tâm trạng vui vẻ...", nghệ nhân nói.
Cẩn thận luồn từng ống vào Pố khèn sao cho đủ mỗi bên 7 ống. Một cây khèn Thái thường có 14 ống chia đều hai má, được đánh số từ một đến bảy hoặc theo nốt đồ rê mi.... Pố khèn (theo tiếng Thái nghĩa là cái cái), vừa có chức năng gia cố chiếc khèn cho chắc chắn, cũng là nơi người thổi truyền hơi thở vào bên trong thân khèn theo nhịp, giúp nó phát ra thứ âm thanh trầm bổng.
Gia cố cây khèn đã thành hình bằng pố và dây lạt xong xuôi, ông Tình dùng chiếc cưa nhỏ cẩn thận cắt từng ống một cho đều nhau.
Trước đó ông đã dùng lưỡi dao nhọn chích ngang thân cây mạnh pao một lỗ hình chữ nhật vừa đủ để lắp lưỡi đồng vào giữa.
"Lưỡi đồng là bộ phận quan trọng không thể thiếu của cây khèn. Khi hơi thổi vào tạo ra áp lực, lá đồng sẽ rung lên và đóng mở theo ý của bài khèn người nghệ nhân đang thổi", ông Tình lý giải. Các lá đồng đều do chính ông Tình làm thủ công. Đồng được chọn là loại nguyên chất, không bị gỉ sét theo thời gian.
Trung bình, nghệ nhân Hà Văn Tình thường mất ngót tuần để hoàn thiện một cây khèn. Có cái ông để dùng, còn phần nhiều ông đem tặng hoặc bán cho những người có cùng đam mê. Cây khèn đắt nhất, ông Tình đã bán với giá 12 triệu đồng.
"Thổi khèn giúp mình giải trí, nâng cao sức khoẻ, tuổi thọ và cũng góp phần giữ gìn văn hoá truyền thống của cha ông", ông Tình nói.
Chủ tịch UBND xã Quang Chiểu Ngân Trọng Hiệp cho hay, ngoài chế tác giỏi, ông Tình còn được đánh giá là người thổi khèn hay nhất vùng. Lúc rảnh rỗi, ông thường tập những giai điệu mới tặng vợ và cháu nhỏ.
Khèn Thái thường được dùng vào các dịp làng bản có lễ hội, ngày tết hoặc khi gia đình có khách quý đến nhà, lúc làm vía, việc hỷ... và đương nhiên đi kèm tiếng khèn là những điệu khặp Thái (hát chào khách, giao duyên...). Khèn Thái không được dùng trong đám hiếu, khi có chuyện buồn.
Theo ông Hiệp, dân tộc Thái chiếm 98% trong tổng số gần 5.700 nhân khẩu ở Quang Chiểu nhưng "người biết thổi khèn chỉ còn đếm trên đầu ngón tay, còn người làm khèn thì duy nhất chỉ có nghệ nhân Hà Văn Tình".
Nghệ nhân Hà Văn Tình làm khèn Thái.
