Ông Trần Long - Trưởng môn Văn hóa Việt Nam, khoa Văn hóa học, (Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn TP HCM) cho rằng, trong khoa học phong thủy, gian bếp có vai trò quyết định sự thịnh vượng của gia đình. Vì thế, ngày Tết, hoạt động khai bếp đầu xuân mang nhiều ý nghĩa, trong đó có cầu mong đón tài lộc trong năm mới.
- Thưa ông, theo văn hóa truyền thống của người Việt, gian bếp có vai trò, ý nghĩa gì với gia đình?
- Khoa học phong thủy truyền thống cho rằng bếp chính là nơi khởi nguồn tài lộc, vượng khí cho gia đình. Tài lộc ở đây chính là mong muốn của con người về việc được sở hữu vận may, của cải do tự nhiên mang tới. Hàm ý ngôn ngữ của hai chữ "tài lộc" có quan hệ nhân quả, hễ có tài thì có lộc, mà "tài" lại bắt nguồn và được vun đắp từ những món ngon trong gian bếp của mẹ. Điều này dân gian đúc kết qua câu nói "ăn vóc học hay".
Một gian bếp được bài trí hợp phong thủy sẽ "thắp lửa" tài lộc cho gia chủ, đồng thời giúp các thành viên trong gia đình nhiều sức khỏe.
- Tập tục khai bếp đầu năm nguồn gốc và ý nghĩa như thế nào thưa ông?
- Nếu truy về nguồn gốc, hoạt động khai bếp được hình thành dựa trên tập tục giữ lửa của người Việt. Dưới một góc nhìn khác, hoạt động này có cơ sở từ thuyết Âm Dương Ngũ hành.
Ý nghĩa cốt lõi của hoạt động khai bếp là tạo sự ấm áp trong nhà, gắn kết tất cả thành viên trong gia đình, từ những ngày đầu năm. Tuy vậy, gia chủ không nên xem đây là một nghi thức phức tạp, mọi nhà đều có thể thực hiện một cách linh hoạt tùy theo điều kiện và hoàn cảnh sống.
Đó có thể là hành động bật bếp đầu năm để sưởi ấm gian bếp ngày Tết, gia chủ hâm nồi thịt kho, hay đơn giản là đun một ấm nước sôi để pha trà. Khai bếp đầu xuân là hoạt động hội tụ yếu tố ngũ hành, mang ý nghĩa mong gia chủ nghênh đón tài lộc trong năm mới.
- Thưa ông, yếu tố ngũ hành được thể hiện ra sao trong gian bếp hiện đại?
- Thuyết Âm Dương Ngũ hành vốn quen thuộc với người Việt. Ngũ hành là sự kết hợp của 5 hành: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Gian bếp Việt hiện đại thể hiện theo thuyết Ngũ hành như sau:
Hành Kim: thể hiện qua các vật dụng để nấu bằng kim loại như nồi, chảo, xoong đều có hình tròn tượng trưng cho một năm trọn vẹn.
Hành Mộc: chính là đôi đũa, một đầu tròn một đầu vuông tượng trưng cho âm dương hòa hợp, hạnh phúc lứa đôi vuông tròn.
Hành Thủy: chúng ta nên hiểu không nhất thiết là nước mà rộng hơn là chất lỏng (ví như dầu ăn), tượng trưng cho của cải đủ đầy.
Hành Hỏa: chính là bếp, tượng trưng cho năng lượng, sức khỏe dồi dào.
Hành Thổ: là người khai bếp, thường gắn với hình ảnh "nội tướng" trong gia đình.
- Văn hóa truyền thống của người Việt có những phong tục tập quán nào liên quan đến gian bếp?
- Theo văn hóa truyền thống, rất nhiều tập tục liên quan đến bếp trong ngày Tết. Trong đó, có các phong tục cúng ông Táo, nấu bánh chưng, bánh tét và khai bếp đầu xuân.
Có thể hiểu, tục cúng ông Táo là một cách thể hiện niềm tin với thần thánh, để ông Táo nói tốt cho gia đình mình khi về chầu Ngọc Hoàng. Tuy nhiên, xét về ý nghĩa sâu xa, người dân thực hiện phong tục cầu mong tài lộc, điều tốt lành trong năm mới.
Phong tục nấu bánh chưng, bánh tét đem lại không khí ấm cúng, gắn kết mọi thành viên trong gia đình. Đây là một tập tục rất hay, giàu ý nghĩa nhưng đang dần mai một với nhiều người dân sống ở các đô thị lớn do bị giới hạn về thời gian và không gian.
- Ngày nay, nhiều phụ nữ đảm nhiệm vai trò lớn trong xã hội nhưng vẫn gắn bó với gian bếp, trọng trách "đàn bà xây tổ ấm". Ông lý giải thực tế này dưới khía cạnh văn hóa?
- Từ rất lâu, phụ nữ Việt Nam dù bình dân hay quý tộc, đều gắn bó với gian bếp, là người giữ lửa, tài khí cho gia đình. Chính vì vậy, chúng ta mới có quan niệm bếp có ấm thì gia đình mới an khang, là nền tảng thuận lợi để vượng khí sinh sôi.
Ngọc Thi