Nhà văn tên thật là Nguyễn Sen, sinh ra tại quê nội ở huyện Thanh Oai, Hà Nội, nhưng lại lớn lên ở quê ngoại là làng Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy hiện nay. Ông đã để lại cho đời hơn 100 tác phẩm thuộc nhiều thể loại khác nhau như truyện ngắn, truyện dài ký, hồi ký... trong đó nổi bật nhất là Dế Mèn phiêu lưu ký, câu chuyện gắn liền với nhiều tuổi thơ của người Việt. Tô Hoài từng tâm sự: "Tôi viết được Dế Mèn là vì tôi có hai thực tế rất giàu có. Thứ nhất, tôi giỏi chơi dế lắm. Gì chứ dế mèn, xiến tóc thì đầy sông Tô Lịch. Thứ hai, tôi tham gia kháng chiến sớm. Những chuyện về lý tưởng tuổi trẻ, thế giới đại đồng là tôi thuộc làu làu. Nên khi đưa vào truyện, nó trở nên nhuần nhuyễn, không bị khiên cưỡng".
Ngoài ra, các tác phẩm O chuột, Nhà nghèo, Truyện Tây Bắc, Vợ chồng A Phủ, Miền Tây, Cát bụi chân ai cũng gây tiếng vang lớn. Cuốn tiểu thuyết cuối cùng của đời văn Ba người khác, ông cho ra mắt khi đã 86 tuổi.
Những năm cuối, tuy sức không còn khoẻ, nhưng ông vẫn duy trì thói quen viết mỗi ngày.
Tùng Dương